Maalintii Guusha Muslimiinta

C/kaafi Xasan Jaamac
akaafix@hotmail.com 

Maalmaha guushu way badanyihiin balse maalmaha guushu kala wayn kalana wanaag badan, hadaba akhristayaal maalinta aynu tilmaamaynaa waa maalintii Caynu Jaaluut, maalintani waa maalintii Alle kor ahaaye guusha siiyay Muslimiinta jabiyayna cadawgii aadka u darnaa ee Tataarka (Mongols). Maalintani maahan maalin looga warami karo ama lagu soo koobi karo qoraal qof qoray, laakiin waa maalin kutub farabadan laga qoray, waa maalin kulliyadaha taariikhda, milateriga, iyo kuwa siyaasadaba lagu barto. 

Sida lawada ogsoonyahay waxaa qarnigii todobaad ee Hijriyada kuna beegan qarnigii sadex iyo tobnaad ee Miilaadiga dunida ka soo baxay nimankii la oran jiray Tataar ama Maangoolyiinta nimankaani waxay ahaayeen shar aad u dhib badan waxay ahaayeen niman aad iyo aad u faro badan oo aysan jirin cid tiro isaga caabin karta, waxay ahaayeen niman aad u dagaalyahansan oo aysan jirin cid dagaal isaga caabin karta, waxay ahaayeen niman aad u hubaysan oo wata fardo, doonyo iyo qalabka gacnata looga diriro oo aysan jirin cid la mid ah. Tataarka waxaa madax u ahaa ninkii lagu magacaabi jiray Jangis Khan oo loo yaqaanay Khaankii waynaa, ninkaani wuxuu ku taamayay oo raadinayay inuu samaysto boqortooyo caalamka oo dhan bari iyo galbeedba gumaysata (World Empire). 

Cadawga Maangooliyiinta waxaa ku soo hogaamiyay dhulka Muslimiinta nin shiicada Raafidada ahaa wasiirna ka ahaa dawladdii Cabbaasiyiinta oo lagu magaaci jiray Ibnu Calqami oo xukun raadis ahaa doonayayna inuu muslimiinta galiyo Raafido, khuraafaad iyo bidcinimo balse ku hungoobay. Tataarka oo uu horkacyo gaalkii Huluga Khan oo ahaa wiil uu awoowe u ahaa Jangis Khan, waxay soo weerareen dhulka islaamka 656 H. waxayna qabsadeen dhamaan magaalooyinkii ku yaalay Ciraaq iyo Shaam. Ugu horayna waxay Tataarku la wareegaan magaalda Baqdaad waxayna ku xasuuqeen dad Muslimiin ah oo aan tiradooda laga warami karin, waxaase la rumaysanyahay ku dhawaad labo milyan oo qof oo aan kala sooc lahayn rag, haween, ciroole iyo caruurba dadkaas waaxa ku jiray khaliifkii uga danbeeyay dawladii Cabaasiyiinta Muctasim Bilaah. 

Baqdaad xiligaas waxay ahayd hoyga xadaarda dunida, waxay ahayd meesha dhaqaalaha iyo ganacsiga ugu badan yaaliin dunida, waxay ahayd hoyga waxbarshada caalamka, waxaa looga imaan jiray dhamaan dunida oo dhan si wax looga barto, sida culuumta sharciga islaamiga ah iyo kuwa maadiga ah sida caafimaadka, xisaabaatka, tarjumaanimada luaqadaha, falsafada iyo suugaanta. Qadar Alle waxaas oo dhan waxaa cagta mariyay cadawgii Tataarka waxay wabiga ku dareen kutubtii aadka u badnayd ee yaalay maktabadaha iyo macaahida Baqdaad, waxay kaloo cadawgu kharibeen beerihii, keliyadii beeraha lagu waraabin jiray, dhismayaashii iyo dhamaan kaabayaashii dhaqaalaha, masaajidii ayay burburiyeen khamrona wayba ku dhex cabeen. Isku soo wada duuboo cadawgaasi wuxuu baabi’iyay dhamaan dhaxalkii ummada islaamka ah iyo dhamaan wax kasta oo kasoo horbaxaba. 

Dabadeed waxay Tataarku u sii gudbeen magaalooyinka Xalab iyo Dimishiq ee wadanka Suuriya waxayna magaalooyinkaas ka gaysteen waxa aad u foolxun oo la mid ah wixii ay ka gaysteen Baqdaad. Waxay Tataarku hadana u sii jahaysteen dhankaas iyo dhulalka Falastiin, Masar iyo Waqooyiga-Afrika.

Markay halkaas marayso ayaa Eebe wayne wuxuu ummada Islaamka ah ee dhibta wayni hasatay ka soo dhex saaray halyeey mideeya, geesigaasna wuxuu ahaa Sayfidiin Qudhus. Suldaan Qudhus wuxuu hawl ka bilaabay sidii uu culimada iyo waxgaradka ula tashan lahaa taasoo keentay in la leho ummad ka midaysan dhan kasta.  

Warqadii Tataarka 

Gaalkii Hulugu oo ka caraysan wali inay harsantahay ummad islaam ah oo lafaheeda dhuux ku jiro ayaa wuxuu warqad aad u kharaar oo kibir iyo hanjabaadi ka buuxdo u soo diray Qudhus isagoo ka dalbanaya inuu isa soo dhiibo, waxayna warqadiisi u qornayd sidaan: 

Ka: Boqorkii boqorada bari iyo galbeedba Khaankii waynaa

Ku: Qudhus-kii Mamluukiyiinta, kaasoo ka cararay warmahayaga, waa inaad ka fakartaa waxa ku dhacay wadamada kale, waa inaad isa soo dhiibtaa, waad maqashay sidaan u qabsanay boqortooyadii hore una sifaynay dhulkii nidaam darada, waanu qabsanay dhulalkii hore anagoo xasuuqnay dhamaan dadkii ku noolaa.

Kama carari kartid ciidamadayda. Halkeese u cararaysaa? wadadeese ku cararaysaa? fardahaygu waa kuwo aad u soo dagdaga, gamuunadayadu waa kuwo caarado dhuuban, warmahaygu waa hilaaca oo kale, wadnayaashayadu waxay u adagyihiin sida buuraha, ciidamadyadu waxay u badanyihiin sida ciidda, qalcad na celin kartaa ma jirto iyo ciidan xoog nagu caabin karaa midna, baryada aad Eabe tuugaysaan nagama kiin celin karto, waxaa kaliya oo badbaadaya cidii na magangasha. Hadii aad wax iska caabin isku daydaan waxaad la kulmi doontaan dhib culus, waxaanu hoy ka dhigan doonaa masaajidiina, waxaanu banaanka u soo saari doonaa tabar darida rabigiin, kadibna waxaan isku si u xasuuqi doonaa caruurtiina iyo ciroolihiinaba. Hada waxaad tahay cadawga kaliya oo noo harsan. 

Qudhus wuxuu warqadii kaga jawaabay isagoo surka kawada jaray ergo kusheegii Tataarka madaxyadoodiina wuxuu ka soo lulay ilinkii loo yaqiinay Bab Zuwela ee magaalada Qaahira. Xaaladii waxay isu badashay in la isugu yimaado dagaal laguna kala baxo, labadii ciidanba waxay bisha barakaysan ee ramadaan u soo dhaqaaqeen dhanka dhulka barakaysan ee Qudus, waxayna ku kulmeem dhulka maant loo yaqaan Daanta Galbeed (West Bank). 

Caynu Jaaluut 

Ciidankii Tataarka oo uu hagaaminayo Kitbuqa oo ahaa Generaalkii dhanka dagaalka u qaabilsanaa Hulugu iyo ciidankii muslimiinta oo ay si wada jira u hogaaminayaan amiir Qudus iyo Ruknudiin Baybars Bundaqari oo ahaa abaanduulihii ciidanka Muslimiinta waxay maalin Jamce ah 25-kii Ramadaan 658-dii Hijriyada kuna baagan September 3, 1256-dii isku haleeleen Caynu-Jaaluut oo ah dooxo ay ku hareeraysanyihiin buuro oo ku taal deegaanka Nabulis ee dhulka Falastiin. Labada ciidanba aad ayay u tiro badnaayeen oo waxay gaarayeen tobanaan kun, ciidan kastana wuxuu qabay kalsooni aad u wayn, ciidanka Tataarku waxayba layaabanaayeen in ayaga oo Muslimiinta jabkii la ogayd u gaystay in wali ay jiraan ciidamo muslimiin ah oo is hortaagi kara, dhanka muslimiintana waxaa aad iyo aad u kacsanaa dareenkooda oo waxay indhahoodu sii eegayeen sidii dadkoodi iyo dalkooda loo baabi’iyay oo waxay u hamuun qabeen dhiiga cadawga waxayna rajo wayn ku qabeen in Ilaahay guusha siin doono. 

Hogaamiyayaasha labada ciidanba waxay ahaayeen rag dagaalka khuburo ku ah, Sayfudiin wuxuu ciidankiisa kuwii ugu sii dagaalyahansanaa ku qariyay buuraha gadaashooda si ay dhabarjabin ugu sameeyaan ciidanka cadawga, intaa ka dib labdii ciidan fooda ayay is dareen ciidankii Tataarka oo aan qof ka maqnayn iyo ciidankii Muslimiinta, arini cirka ayay isku shareertay birta ayaa la,iska waraabiyay, Baybars iyo Kitbuqa labada saf ayay si toos ah uga kala dagaalamayeen, Tataarka oo aan waligoodba laga adkaan waxay aad isuga dayeen inay jiiraan difaacii muslimiinta balse waa u suuragali wayday, ciidanka muslimiinta waa ciidan isaga yimid dhulalkii muslimiinta oo dhan waa Carab, Turki, Bershiyiin, Afrikaan iyo qowmiyad kasta oo muslim ah. 

Halkaas markay marayso oo saacado badan lays mari waayay la iskuna riiqday ayaa ciidankii muslimiintu waxay sameeyeen dib u garsho xeelad dagaaal iyagoo aan baqo muujinayn laakiin si aad ah u dagaalamaya ayay dib u yara bexeen balse Tataarkii waxay u qaateen in Muslimiintu tabar beeleen waxayna aad u soo xoojiyeen weerarkoodi iyagoo ciidankoodi oo dhana weerarka isugu keenay.  Kolkaas ayaa Qudus wuxuu amar siiyay ciidankiisi kaydka ahaa oo ku amray inay dagaalka galaan hal mar ayaa ciidankaasi wuxuu dhabarka iyo geesaha ka soo xiray ciidankii cadawga ciidankii hore ee dib u gurashada ku jirayna waa soo laabteen waxaan bilaamay dagaal kii ugu adkaa Tataarkiina waxay isku dayeen inay horay u sii socdaan oo jiiraan ciidanka wajhada hore. Waxaa dagaalkii ku soo biiray amiirka muslimiinta Qudhus isaga faraskiisi saaran seeftiisuna galka ka baxsanatahay wuxuuna sadex mar ku dhaawaaqay kalmadiisi taariikhiga ahayd “Waa Islaamaah, Waa Islaamaah, Waa Islaamaah” oo ugu yeerayo inay muslimiinta dagaalka galaan oo Alle jano siinayo. 

Cadawgii jab xun ayaa Eebe ku riday waxaana isla markiiba muslimiintu qoorta ka jareen hogaamiyihii ciidanka Tataarka Kitbuqu, waxaana yimid nasrigii Alle Tataarkiina waxaa loo jaray sida balka ama cawska oo kale firxadkoodiina dib ma soo fiirirn, waxaana sii daba galay oo buur, banaan iyo wado kasta ku gumaaday ciidan uu hogaaminayo amiir Ruknudiin Baybras, halkaas ayayna ka sii socotay xorayntii dhulka muslimiinta taasoo aan waqti badan qaadan, labo maalmood ka dib waxay Tataarku ka sii carareen Xalab iyo Dimishiq, Hulugu isagu shaqsi ahaan waa ka badbaaday goobtaas sababtoo ah wuxuu ku maqnaa dhulkiisi oo wuxuu jiray walaalihiis oo xukunka isku haystay.  

Inkastoo boqortooyadii Tataarku labo qarni oo danbe ay ka sii talinaysay dhulalka Shiinaha, qaybo kale oo Aasiya ka mid ah iyo inata badan Yurubta bari oo Ruushku ku jiro hadana waxay noqotay maalintii uga horaysay ee dunida laga dhex maqlo Tataarkii yaa laga adkaaday waxay kaloo tani gabi ahaanba hoosta ka xariiqday dhamaadka haysashadii dadka iyo dalka muslimiinta, waxaana laga furtay xoolihii ay dhulka muslimiinta ka bililiqaysteen, waxaana laga sii daayay dadkii ay qafaasheen. Waa maalin muslimiintu farxad wayn iyo isu bishaarayn galeen halka Masiixiyiintii, Yuhuudii iyo Munaafaqtiintii Tataarka gacnata siinayay la halaagay, Alaahu akbar. 

Qisadaan waxaa ku jira xikmado waawayn oo rabbaani ah kuwaas oo ay ugu horayso midnimada muslimiintu wanaaga ay leedahay iyo tafaraaruqu dhibta uu leeyahay, iyo sidoo kale dhib kasta oo gaara muslimiintu inay iyagu cirib danbeedka leeyihiin markay Alle u soo laabtaan. Walaalyaal waxaan Alle ka baryaynaa in Eebe ummada islaamka ah maanta u soo saaro hogaamiyayaal sabab u noqdo guul islaamku gaaro oo uu kaga kor maro gaalada oo la mid ah Sayfudiin Qudhus, Salaaxudiin Ayuubi iyo Daariq Binu Siyaad. 

Aamiin Aamiin Aamiin 

C/kaafi Xasan Jaamac
akaafix@hotmail.com 

Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku saxiixan