Qaybtii koowaad waxaan
kaga sheekeyney Martabadda Dawladda Islaamku ku leedahay shareecada
Islaamka. Qaybtaana waxaan kaga sheekeyneynaa xuquuqda qofku ku leeyahay
Dawladda Islaamka ah.
QAYBTII LABAAD
XUQUUQDA QOFKU KU
LEEYAHAY DAWLADDA ISLAAMKA AH
Qof kasta wuxuu Dawlaadda
Islaamka ku leeyahay xaq, isagana waxay Dawladdu ku leedahay xaq, sidaas
darteed mid walba waxaa laga doonayaa inuu dhawro xuquuqdaas oo uusan ku
xad gudbin. Waayo ilaalinta ay labada dhinacba ay ilaalinayaan xuquuqda
ka dhaxeysa waxay kaalmeyneysaa jiritaankooda iyo ku socoshada wixii u
dana labada dhinac. Waxayna meesha ka saareysaa is af garansha waa iyo
iska hor imaad ka dhasha dhexdooda. Haddii aad aragtid Dawladda iyo ruux
amaba koox is haya waxaan shaki ku jirin in labada dhinac midkood gees
marsan yahay dariiqa Islaamka ee toosan. Sidaas darteeed ayaa ruuxa ku
dhex nool Dawlad Islaam ah u yahay mid hela xuquuqda ay shareecado
siisay. Waayo sidaan la socono wixii shareecadu saleysay waa inay
ogolaato Dawladdu haddii ay tahay dawlad Islaam ah.
Teeda kale helitaanka
ruuxu uu helaayo xuquuqdiisa oo idil waa waxa ugu weyn ee damiin u noqon
kara inay Dawladdaas waarto, noqotana mid dhidibadu u aasan yihiin ee
aan heehaabeyn, awoodna u leh inay gaarto himilooyinkeeda. Runtiina wax
maslaxad ah oo Dawladda Islaamka ugu jira inay dadka ka xayuubiso
xuquuqdooda ma jirto. Bil caksi Dawladda ayey danu ugu jirtaa inay ruux
walba oo raciyaddeeda ka mid ah u ogalaato xuquuqdiisa. Waayo markuu
ruuxu arko in xaqiisa loo ogol yahay, wuxuu jeclaanayaa ku dhaqanka
nolosha Islaamka iyo Dawladdiisaba.
Haddii aan ka soo gudubno
horo dhacaas, waxaan u qaybineynaa xuquuqda ruuxu ku leeyahay Dawladda
laba qaybood oo kala ah xuquuqda siyaasadeed iyo xuquuqda guud:
A. Xuquuqda
Siyaasadeed:
Sida ay u arkaan sharciyo
yaaqaanadu waxaa loola jeedaa xuquuqda uu ruuxu yeesho ku jiritan uu ku
jiro gole Siyaasadeed, sida xaqa doorashada, isa sharaxidda, iyo kan
noqoshada shaqaale dawladeed. (kitaabka Usuul Alqur’aan ee DR.
Sanhuuri iyo Xashmat Ibnu shiit, bogga 268).
Xuquuqda Siyaasadeed
waxaa ka mid ah:
Xaqa 1aad: Doorashada Madaxweynaha:
Dadku xaq ayey u
leeyihiin inay doortaan Madaxweynaha. Ruuxii ay doortaana wuxuu
noqonayaa Madaxwynaha sharciga ah. Sidaas darteed waxay caddeeyeen
culumada Fiquhu in ruuxii Muslimiintu ku heshiiyaan Iimaamnimadiisa iyo
doorashadiisa ay tahay waajib in gacan la siiyo oo lala shaqeeyo.
(Kitaabka Ibnu Qaddama AlXanbali juskiisa 8aad bogga 106).
Sidaas daraadeed
Madaxweynahu waa nin Ummaddu soo dooratay, raalina ka noqdeen. Markaas
awoodda Madaxweynuhu waxay cuskan tahay Ummadda dooratay raalinimadeeda.
Haddaba mar haddii
Ummaddu xaq u leedahay inay
doorato Madaxweynaha, muxuu noqon karaa aasaaska xaqaasi?
Wuxuu noqon karaa
aasaaska xaqaasi mid ku dhisan wada tashi (Ash-Shuuraa) iyo
mabda’a qiraya in Ummaddu mas’uul ka tahay fulinta axkaamta sharciga iyo
u maamulka amuuraha Ummadda si waafqsan sharciga Islaamka.
Qodobka Kowaad :
Mabda’ Ash-Shuuraa (wada tashi):
Mabd’aas qur’aanka ayaa
Ilaaahay ku sheegay wuxuuna yiri:
‘’ Wa amruhum shuuraa
beynahum’’ 42: 38.
Yacni amarkooduna wada
tashi yahay dhexdooda. Aayaddaas waxay si cad u sheegtay in arrimaha
Muslimiinta, khaasatan kuwa muhimkaa lagu maamulo hab wada tashi ah ee
aan lagu amar ku taagleyn. Waxaan shaki ku jirin in jagada
Madaxweynanimadu tahay arrimaha khatarta ah ee waajibku yahay in lagu
maamulo wada tashi. Waayo waa arrin khuseysa Ummadda oo idil, saameysana
Ummadda danahooda. Sidaas darteed waa inay Ummaddu ra’yi ku yeelato
ruuxa la doonayo in uu Madaxweyne u noqdo.
Qodobka labaad:
Mas’uuliyadda Ummadda ka saaran fulinta sharciga:
Ummadda waxaa ka saaran
mas’uuliyad inay fuliso axkaamta sharciga Islaamka, una maamusho
arrimaheeda si waafaqsan axkaamtaas. Mas’uuliyaddaas waxaa lagala soo
dhexbaxay aayado qur’aan ah iyo dhacdooyin taariikheed ee horey u
dhacay. Halkaas oo meelo badan qur’aanka ku arkeyso Aayado Ilaahay
Ummaddiisa kula hadlaayo sida ((Yaa Ayuha laziina aamanuu kuunuu
qawaamiina bilqisdi, shuhadaa’a lillaahay wa law calaa anfusikum awel
waalideyni wal aqrabiina)) 4:135. Yacni kuwa xaqa rumeeyow noqda
kuwo u istaaga caddaalad oo ah marag Ilaahay, naftiinaba ha ahaatee ama
waalidkiin ama qaraabo.
Sidoo kale meel kale
wuxuu Ilaahay ku yiri: ‘’Yaa ayuha laziina aamanuu awfuu bilcuquud’’
(5:1). Yacni kuwa xaqa rumeeyow oofiya ballanka/heshiiska.
Meel kalana wuxuu ku
yiri: ‘’Itabicuu maa unsila ilaykum mi rabbikum’ (7:3).
Yacni raaca waxa la
idiinka soo dejiyey xagga Eebe.
Ayaadahaas iyo kuwa kaloo
badanba waxay daliil cad u yihiin mas’uuliyadda Ummadda ka saaran
fulinta axkaamta sharciga.
Haddaba mas’uuliyadda
ballaaran ee garbaha ka saaran Ummadda, waxay abuurtay in awooddu noqoto
miday ayadu iska leedahay, isla markaasna waafaqsan axkaamta
shareecada.
Laakiin midda jirta waxaa
weeye awoodda Ummadda suurta gali meyso inay iyadu naf ahaanteeda fuliso
axkaamtaas ee waa inay wakiilatu ruux uga wakiil noqda fulinta
axkaamtaas. Wakiilnimadaasna waa xaq Ummadda u khaalis ah, waayo ruuxa
mulkilaha ah wuxuu xaq u leeyahay in uu wakiil u suubsado wuxuu mulkiyo.
Markaas Ummaddu waxay mulkidaa awoodda, waxayna xaq u leedahay inay
ruuxay doonto wakiilato. Sidaas ayeyna ku noqotay inay kaligeed doorato
Madaxweynaha.
Meeshaas waxaa nooga cad
in madaxweynuhu yahay mid matalaya wakiilna ka ah Ummadda, waayo iyadaa
dooratay si uu u maamulo danahooda si waafaqsan shareecada Islaamka.
Waxaana laga wariyey Al-Maaruudi: ((Haddii ninka Amiirka ahi uu
yahay nin khaliif (Iimaam) doortay, lagu casili mahayo amiirkaas
dhimashada Khaliifka. Waayo khaliifku markuu Amiirkaas dooranayey wuxuu
matalayey Ummadda wakiilatey. Laakiin haddii uu amiirkaasi yahay mid uu
doortay Wasiir waa la casilayaa Amiirkaas haddii uu dhinto Wasiirkii
doortay.
Waayo Wasiirku
doorasho Ummadda meesha kuma imaan ee waxaa doortay Khaliif
(Madaxweynaha).
Xaqa labaad: xaqa wada
tashiga (Ash-Shuuraa):
Run ahaantii xaqaani
wuxuu raacsan yahay xaqa Ummaaddu leeday si ay u doortaan Madaxweyne.
Waayo maadaama ay Ummaddu xaq u leedahay inay doortaan Madaxweyne waxay
xaq ugu leedahay Madaxweynaha in uu wixii khuseeya daneeheeda kala
tashado.
Waxaa dhici karta in la
is weydiiyo oo la yiraahdo, maadaama Ummaddu dooratay Madaxweyne ay ku
kalsoon tahay, maxaa loogu khasbahayaa in uu la tashado Ummadda maa loo
daayo hawsha kaligiis?.
Jawaabtu waxay noqon
kartaa labada waji ee soo socda:
Fadlan la soco jawaabta
Wajiga 1aad:
Madaxweynaha si kastoo
loogu kalsoon yahay haddana Ummaddu ayaadaa dooratay waxaana dhici karta
in uu ku tilaabsado (ula kas iyo ula kas la’aan tay doonto ha ahaatee)
arrimo Ummadda dhib u keenaya, lagana daba tagi Karin mar haddii
dhibkaaso dhaco, sidaas darteed waa in Ummaddu ka gaashaamataa dhibkaas,
sidaas ayey ugu waajibtay in Madaxweynuhu la tashado Ummadda.
Wajiga 2aad:
Madaxweynuhu wakiil ayuu
ka yahay Ummadda, laakiin wakiilnimadaasi waa mid ku xiran shuruudo,
shuruudahaas waxaa ka mid ah in uu la tashado Ummadda. Waayo la tashigu
waa wax ku soo arooray shareecada Islaamka , mana mulkido Ummaddu inay
ka tanaasusho wax shareecadu goysay. Wey jirtaa in isla aayadda
Ash-shuuraa Ilaahay ku yiri ((Fa’idaa casamta fatawakal
calallaahay)). 3:159. Yacni haddaad wax goosatana Ilaahay talo saaro
kuna dhaqaaq.
Waa maxay waxa u
baahan (la tashiga)?
Waa wax kasta oo la
xariira arrimaha Dawladda khuseeya, kuna saabsan arrimaha ijtihaadka ah
ee aan aayad qur’aan ah iyo xaddiis toona ku soo aroorin. Waxaa ku xusan
tafsiirka Aljasaas ((Wada tashadku wuxuu galaa amuuraha dunida
khuseeya iyo kuwa diinta ee aan waxyiga lagu hayn)) Axkaamul Qur’aan
juska 2aad bogga 40 .
Wax yaalaha laga shawrayo
ee amuuraha dunida khuseeya waxaa weeye arrimaha muhimka ah, sida
siyaasadda guud ee Dawladda, dumidda (qumidda) ciidamada, dagaal ku
dhawaaqa, heshiis kala saxiixadka I.W.M.
Runtii ma ahan in wax
walba xitaa arrimaha yar yar la yiraahdo ha laga shawro, waayo caqli ma
ahan mana suurto galeyso loomana baahna.
Waa kuwee dadka la
doonayo in Madaxweynuhu la shawro? Ma Ummadda oo idil baa? Mise waa
qaarkeed ? habkeese loola shawrayaa?
Sida la ogsoon yahay
Rasuulkii suubanaa - Nabad iyo naxariis korkiisa ha ahaatee - wuxuu
jamhuurka Muslimiinta kala shawri jirey wixii toos u khuseeya
arrimahooda, sida dhacdadii dagaalkii Uxud. Halkaas oo uu la tashaday
Jamhuurkii joogay
Magaalada Madiina ,
Wuxuuna ku yiri ila taliya (kitaabka Amtaac Alasmaac bogga 116).
Sidoo kale dhacdadii
xoolihii laga qabsaday Qabiilkii Hawaasin. Halkaas oo Nabigu oo
jecleystay in uu ogaado ra’yiga dhammaan muslimiintii ka qayb gashay
dagaalkii reer Hawaasin ay ka qabeen xoolaha laga soo qabsaday reer
Hawaasin.
Mararka qaarkood Rasuulku
wuxuu la tashan jirey asxaabtiisa qaar ka mid ah, sidii Maxaabiistii
dagaalkii Badar lagu soo qabsaday oo uu kala tashaday asxaabtiisa qaar
ka mid ah sidii laga yeeli lahaa Maxaabiistaas.
Wuxuu kaloo kala tashaday
heshiiskii reer Qadfaan ee ahaa inay qaatan saddex meelood meel miraha
Madiina, kana noqdaan dagaalkii hogga (Macrakatul AlKhanddaq) labadii
Saxaabi ee la kala oran jirey Sacad bin Mucaad iyo Sacad bin Cibaadah.
Halkaas oo labadaas saxaabi ku yiraahdeen Rasuulka: Haddii amarkaan uu
yahay amar samada lagaa soo faray fuli, sidoo kale haddii uu yahay amar
aan lagu farin laakiin aad adigu garatay fuli anaguna waan kugu garab
taaganahay, haddiise uu yahay ra’yi qaadasho iyo wada tashi waxaan kuu
sheegaynaa in anaga iyo reer Qadfaan waxaan seef ahayn noo dhaxayn.
R’ayigoodiii ayuu Rasuulku yeelay oo waa iska dhaafay heshiiskii uu la
waday reer Qadfaan. (Kitaabka Amtaac Alasmaac bogga 236).
Halkaas waxaa laga fahmi
karaa in dadka lala tashanayo marna yihiin Jamhuurka Ummadda sida
Maalintii dagaalkii Badar loo baxayey, marna inay yihiin dadka lala
tashanayo dhammaan muslimiinta joogta goobtaas ee arrinta laga shirayo
khuseyso, mararka qaarkoodna dadka lala tashanayo inay yihiin
muslimiinta qaarkeed. Marar kale waxay noqon karaan dadka lala tashanayo
dad la raacsan yahay (Kaaba qabiilada), sida labadaas saxaabi ee aan soo
sheegnay oo iyagu ahaa odayaasha reer Ansaar lana raacsanaa.
Arrimahaas aan soo
sheegnay oo idil waxay kuu caddeynayaan inay waajib tahay in
madxaweynuhu la tashado ummaddiisa. Dadka lala tashanayana sidaan u
sheegnay waxay ku xiran tahay kolba arrinta meesha taal siday tahay,,
haddii ay khuseyso matalan diin waa in lala tashado culumada diinta,
haddii ay tahay cilmi kalana dadka ku xeel dheer cilmigaas waa in lala
tashado oo ay soo galayaan Wasiirada iyo dadka maamulka haya. Sidoo kale
waa in lala tashado dadka loo yaqaan (Ahlu Xal walcaqdi), ahna
kuwa Ummaddu raacsan tahay ee ay ku kalsoon tahay, raalina ka tahay
taladooda, laguna yaqaan Ikhiyaarnimo, toosnaan, Alle ka cabsi,
caddaalad, ra’yi wanaagsanaan iyo dhawrista maslaxadda Ummadda.
Maxaa la sameyn haddii
ay Madaxweynaha iyo gudiga wada tashigu (shuuradu) isku khilaafaan
arrinta laga shawrayo?
Markii arrintaas oo kale
ay dhacdo waa in loo noqdaa kitaabka Ilaahay iyo sunnada Rasuulka
((Yaa Ayuha ladiina Aamanuu adiicullaaha wa adiicurasuula wa Ulilamri
minkum, fa’in tanaasactum fii shey’in farudduuhu Ila laahi wa Rasuuli,
inkuntum tu’minuuna bil laahi wal yawmil Aakhiri daalika khayrun wa
axsanu ta’wiila)) 4:59. Kuwa xaqa rumeeyow addeeca Ilaahay oo adeeca
Rasuulka iyo kuwa amarka leh (hoggank idiiin haya) ee idin ka mid ka ah,
haddaad ku doodaan (Isku qabataan) arrin u celiya Ilaahay iyo Rasuulka
haddaad tihiin kuwa rumeeyey Ilaahay iyo maalinta dambe (Qiyaamada)
saasaana khayr roon oo wanaag badan xagga abaalmarinta. Waana sida
tafsiirka Ad-Dabari , kan AlQurqdubi iyo kan AlJasaas dhammaantood ku
xusan. Halkaas ooy yiraahdeen: (haddii arrinta la isku hayo xukunkeeda
oo cad laga helo kitaabka ama sunnada uma baahna shawr iyo tala kale
toona ee waa in iyada la raaco, haddiise xukun cad aan labadaas toona
laga helin waa in la
raaco ra’yiga shabbaha kitaabka iyo sunnada). Tafsiir ad-Dabari juska
5 aad bogga 87, tafsiirka AlQurdubi juska 5aad bogga 261 , Axkaamul
qur’aan ee AlJasaas juska 2 aad bogga 170.
Haddaba sidee la
yeelayaa haddii la waayo xitaa ra’yi shabbaha kitaabka iyo sunada toona?.
Markey arrintaas oo kale
dhacdo waxaa la raacayaa saddexdaan arrimood midkood:
Arrinta kowaad:
Habka wax loo xukumayo:
Waa in la doorto guddi
khaas ah oo ka kooban Culimada fiqaha taqaan iyo kuwa ra’yiga toosan
lagu yaqaan iyo kuwa ku xeel dheer arrimaha Dawladnimo, deedna dadkaas
la siiyo dammaanad buuxda si ay hawshaas u gutaan iyada oo aan la fara
galin, lana qalin daarin. Kuwaas ayaa wax ka oranaya khilaafkaas u
dhexeeya Madaxweynaha iyo gudiga wada tashiga (shuurada). Ra’yigii ay
soo guddoonshaana waa khasab in la fusho.
Waxaa loo maleynayaa in
laga qaatay arrintaan, qiso laga wariyey Khaliifadii caadilka ahaa ee
Cumar Ibnu AlKhaddaab oo la yiri wuxuu mar u safray Shaam (Dalka Suurya
iya agagaarkiisa), markuu meel dhexe sii marayo ayaa waxaa loo sheegay
in Shaam cudur khatar ah ku fiday, markaas ayuu kala tashaday
Ikhyaartii la socotay intoodii Muhaajiriinta ahayd inay soo noqdaan iyo
inay iska socdaan. Hase yeeshee Muhaajiriintii wey isku khilaafeen
arrintaas . Markaas ayuu la tashaday Ansaar wixii kala socday markaas
ayey iyana is khilaafeen. Markaas ayuu u yeeray wixii odayo kala socday
reer Qureysh oo iyagu ahaa Muhaajiriinta kuwii ugu horeeyey, ka dibna la
tashaday. Markaasey kula taliyeen in uu safarka ka noqdo. Ugu
dambeyntiina ra’yigii Odayada reer Qureysh ayuu qaatay, dib ayuuna ula
soo noqday wixii la socday oo idil.
Arrinta labaad:
Waa in la qaato
ra’yiga loo badan yahay:
Waa in Madaxweynuhu qaato
ra’yiga loo badan yahay xitaa haddii u ka gadisan yahay ra’yigiisa.
Arintaas waxaa loo daliilsadaa in Rasuulku qaatay ra’yigii loo badnaa
markii laga tashanayey bixitaankii dagaalkii Badar ee gaalada lagula
dagaalamayey. Rasuulkuna maalintaas wuxuu u janjeeray inaan la bixin
(Siirada Ibnu Hishaam juska 2aad bogga 6aad). Waayo badnaantu waxay
u dhawdahay sida saxa ah iyo wanaagga walaw aysan ahayn in ra’yiga loo
badan yahay saxsan yahay mar walba ee uu khalad noqon karo, ra’yiga inta
yarna sax noqon karo.
Arrinta 3aad:
Waa in la qaato
ra’yiga Madaxweynaha hadal la’aan :
Madaxweynuhu ka dib
markuu la tashado dadka shuurada u saaxiibka ah, wuxuu awood u leeyahay
in uu qaato ra’yigii isaga u soo baxa isaga oo aan isku xirin
ra’yiga loo badan yahay
iyo ra’yiga kale toona. Arrintaas waxaa loo cuskiyaa tafaaasiirta
qaarkeed oo u fasirtay qawlka Ilaahay (Wa shaawirhum fil’amri fa’idaa
casamta fatawakal cala lalaahi) 3:159. yacni Nabi Moxamadow
Ummaddaada kala tasho Amarka, haddaad wax goosatana Ilaahay talo saaro,
kuna dhaqaaq.
Waxaana sii xoojinaya
arrintaan Madaxweynaha oo ah mas’uul, lagulana xisaabtamayo hawshiisa,
markaas waa in la siiyo xoriyad uu ku guto hawshiisa maadaama arrinta
laga shawrayo ay tahay mid ijtihaad ah ee aan khilaafsaneyn shareecada
Islaamka. Waayo waxa yaraha adag in ruux lagu khasbo in uu fuliyo ra’yi
uusan lahayn ee ruux kale ka yimid , deedna lagula xisaabtamo wixii ka
yimaada fulinta ra’yigaas.
Sidaan aayadda ka
fahmeyno waxaa lala hadlaayaa Nabi Moxamed – Nabad iyo naxariis korkiisa
ha ahaatee – oo aan ognahay sharaftiisa iyo meekhaankiisa weyn isagii
ayaa la leeyahay la shawr Ummaddaada marka xaggee joogaan dadka kale ee
xukunka haya. Iyaga ayaa waajib midkkaas ka weyn saaran yahay siday ula
tashan lahaayeen Ummadda hogaanka u dhiibatay.
Midda kale Sidaan u soo
sheegnayba wada tashigu waa ka mid xeerarka shareecada, markaas ruuxii
xukun loo dhiibto ee aan la tashan Ummaadda , khaasatan culumada diinta,
wax garadka iyo kuwa aqoonta leh, waxaa waajib ah in la casilo, waayo
Dawlad Islaam ah ma ahan in uu ka taliyo xaakim kaligiis tashada ah.
Xaqa saddexaad :
Ilaalinta xaqa iyo arrimaha daba yaal:
Ummaddu wadar iyo
waaxidba waxay xaq u leeyihiin ilaalinta siday Madaxweynaha iyo dhammaan
dadka uu maamulka u dhiibtay u gudanayaan hawlahooda , waayo dee
ummaaddu iyadaa u dhiibatay Madaxweynaha hawshaas, ayadaana u wakiilatay
siduu uga shaqeeyo danahooda, ruuxii wax wakiishana waa in uu la la
xisaabtamo lana socdo ruuxu wakiishay siduu shaqada u fulinayo.
Waxaa looga jeedaa
ilaalintaas in Madaxweynaha la toosiyo haddii xukunkiisu ka beyro
waddada toosan iyo dariiqa Islaamka. Toosintaas oo ay ka horeyso in lala
taliyo loona sheego meesha wax ka khalddan yihiin. Haddii uusan talada
qaadan Ummaddu waxay xaq u leedahay inay xoog isticmaasho si ay u
toosiso, ugana hor joogsato dulmiga iyo qalooca.
Arrintaas waxaa loo
daliilsadaa xaddiis Nabiga laga wariyey ee oranaya (‘inna Naasa Idaa
ra’aw Ad-dalima falam ya’khuduu cala yad-deyhi Awshaka an
yacumahumullahu tacaalaa biciqaab minhu) Riyaadul Saalixiin bogga 113.
Yacni haddii dadku arko
daalim asii aysan ka qaban dulmiga waxaa dhici karta in Ilaahay ku
baahiyo dhammaantood ciqaabtiisa.
Xaqa ummaddu u leedahay
inay ilaaliso Madaxweynaha horey ayey u soo jirtay waqtiyadii hore ee
Islaamka. Xukaamtii Dawladdii Islaamkana aad ayey u daryeeli jireen
xaqaas. Raaciyaddana waxay ka codsan jireen inay toosiyaan hadday
waddada toosan ka leexdaan. Waxaana arrintaas u daliil ah khudbadii
caanka ahayd ee uu akhriyey Khaliifkii 1aad ee Abu Bakar – Ilaahay raali
ha ka noqdee – halkaas oo uu yiri: (……. War haddii aan fiicnaado i
kaalmeeya , haddii aan qaloocdana i toosiya) kitaabka dabaqaatul kubraa
ee Ibnu Sacad juska 3aad bogga 183.
Sidoo kale khudbadii
Khaliifadii 2aad ee Cumar Ibnu Al Khaddaab - Ilaahay raali ha ka noqdee
- waxaa ku jirey: war ruuxii idin ka mid ah ee igu arka qalooc ha I
toosiyo, markaas ayuu yiri nin ka mid ah dadkii meesha joogay: Wallahay
haddii aan qalooc kugu aragno seefahayaga ayaan kugu toosineynaa.
Markaas ayuu yiri Iimaam Cumar Ibnu Al Khaddaab: Ilaahayga ummaadda Nabi
Moxamed ka yeelay mid seeftiisa ku toosiya Cumar ayaa mahad leh.
Xaqa afraad:
Casilidda Madaxweynaha:
Waxaan horey u soo
sheegnay in Madaxweynuhu yahay wakiil ay Ummaddu dooratay, markaas waa
caadi inay ummaddu casisho haddii uu ka baxo xuduudii u dhigneyd
wakiilnimadiisa ama uu gabo hawshiisa amaba dayaco. Waayo ruuxii awood u
leh inuu wax doorto , awoodna waa u leeyahay inuu wax casilo. Laakiin
waxaa la doonayaa in loo isticmaalo xaqaas si sharciga waafaqsan.
Habkii lagu casilayaa
Madaxweynaha ?
Haddii ay dhacdo Ummaddu
inay casisho Madaxweynaha waa inay u marto dadka iyada matalaya ee loo
yaqaan (Ahlu xal walcuqad) yacni Culumada diinta, indheergaratada iyo
Odayada Ikhyaarta ah IWM., halkaas oo ay kalsoonida kala noqonayaan
Madaxweynaha , go’aanna ku gaarayaan inay casilaan. Laakiin waxaa dhici
karta in uu Madaxweynuhu diido go’aankaas. Markii taasi dhacdo waxaa u
bannaan Ummadda inay isticmaalaan xoog si ay xukunka uga tuuraan, dabcan
waa haddii ay jirto sabab sharci ah , sida isaga oo si xun uga baxay
dariiqii Islaamka iyo axkaamtiisii, gaareyna heer kufrinimo.
Xaddiis saxiixa oo laga
wariyey Saxaabigii Cibaadah bin .As-Saamit baa oranayey: (Dacaanaa
An-Nabiyo sallalaahu caleyhi wa sallam fabaayacnaahu calaa As-samca
wad-daacah fii manshadanaa wa makrahanaa wa cusrinaa wa yusrinaa wa
assrata (athrata) caleynaa wa a’n laa tanaasacuu Alamra ‘ilaa an taraw
kufran bawaaxan cinddakum minalahi fiihi burhaan).AlBukhaari
juska 9aad bogga 85. Yacni Rasuulka ayaa noo yeeray markaasaan gacan
saar kula yeelaynay inaan maqalno oo aan wax walba ku addeecno ,
waxaan jecel nahay iyo waxaan neceb nahay labadaba, xataa haddii ruux
kale nala ka fadli yeelo oo la siiyo xaqayaga iyo inaanu amarna ku
khilaafin ilaa aan ku aragno kufrinimo cad oo aan xag Ilaah burhaan
(xujjo) uga haysano. Xaddiiskaan wuxuu tilmaamayaa inay waajib tahay in
mar walba la addeeco ninka hogaanka haya xitaa haddii arrintaas culeys
ruuxa ku tahay mararka qaarkood ama xuquuqdiisa qaar kaga lumaayo
addeeciddaas isaga oo ka hor marinaya maslaxadda guud tan gaarka ah.
Dabcan ninna lagu addeeci
mahayo macsida Ilaahay.
Xoog ku casilaadda
Madaxweynaha waxay ku xiran tahay shuruud adag oo ay ka mid tahay in la
hubo in lagu guuleysanayo casilaadda Madaxweynaha, haddii aan la hubin
ma bannaana in cunfi (dagaal) meesha la keeno, waayo taasi waxay ka hor
imaaneysaa xeerarka u dhigan in la is faro waxa wanaagsan, lana iska
reebo waxa xun. Xeerarkaas oo oranaya lama rabo in munkarka (waxa xun)
lagu baab’iyo wax ka sii munkarsan (ka xun). Waxaan shaki ku jirin
haddii aan la hayn xoog looga qaado Madaxweynaha xukunka , asii la
gudoonsho in lala dagaalamo, inay ka dhalaneyso meeshaas dhiig daata,
dil iyo in waddankii burburo, Dawlaadiina daciifto. Waxaas oo dhanna waa
munkar aan loo baahneyn in sababtiisa lala yimaado.
Xaqa shanaad: Isa sharaxidda:
Xaqaas waxaa laga wadaa
xaqa ruuxu u leeyahay in uu naf ahaantiisa isagu sharaxo in uu qabto
jagooyinka Dawladda iyo shaqooyinka guud.
Waxaa quman in la isa
su’aalo in Dawladda Islaamka ah uu ruuxu yeelan karo xaqaas iyo in kale?
Sida muuqata guud ahaan
ruuxu ma yeelan karo xaqaas. Waayo waxaa jira xaddiis saxiixa ee laga
wariyey saxaabigii Cabdulraxmaan binu Samurah – Raali Ilaahay ha ka
noqdee – ee uu ku yiri Nabigu – Nabad iyo naxariis korkiisa ha ahaatee –
:( Yaa Cabdaraxamaan binu Samurah laa tas’ali Al’imaarah fa’in
ucdiytuhaa cani mas’alah wukilta ‘ileyhaa. Wa ‘in ucdiytahaa can qeyri
mas’alah ucinta caleyhaa) Albukhaari juska 9aad bogga 114.
Yacni war Cabdulraxmaanow
ha dalban Amiirnimo (madaxnimo) waayo haddii intaad dalbatid lagu siiyo
waad la jiifsan oo u gargaari maysid, haddiise adigoon dalban laguu
dhiibo Ilaahay wuxuu kugu kaalmeyn jidka toosan waana ku waafajin sida
roon. Wuxuu xaddiiskaani in tusayaa inaysan bannaaneyn in la dalbado
mansab (Jago). Laakiin ay bannaan tahay in qof kale ku sharaxo , waayo
taasi dalbasho ma ahan ee waa doorasho Ummaddu ay ruux ka bixi kara
jaggadaas u dooratay.
Xukunka doorashada
waqtigaan xaadirka ah:
Sidaan horey u soo
sheegnayba guud ahaan ma bannaana in ruuxu isagu isa soo sharaxo,
laakiin haddii ay daruuf jirta awgeed iyo maslaxadda guud darteed uu
isku sharaxo waa bannaan tahay. Waayo waxaan shaki ku jirin oo lawada
ogsoon yahay in waqtigaan xaadirka ah wax walba is baddaleen oo
arrimihii is dhex galeen, ballaarteena, ayna sahlaneyn si Ummaddu u
garato ruuxa ku habboon jagada. Qabashada mansabka Dawladduna ahmiyad
weyn ayuu u leeyahay ka qayb galka maamulka iyo arrimaha Dawladda si
waafaqsan shareecada Islaamka, sidaas darteed in ruuxa is leh waad ka
bixi kartaa hawshaas is sharaxo wax ku jaban ma jiraan, khaasatan markuu
doonayo in uu khayr u horseedo Ummadda. Waxaa arrintaas loo daliilsadaa
qawlkii Nabi Yuusuf – Nabadi korkiisa ha ahaatee – ee Ilaahay
qur’aankiisa ku sheegay: ((Qaala ijcalnii calaa khasaa’inil Ardi
‘innii xafiidun caliim)) 12:55.Yacni Nabi Yuusuf ayaa yiri iga yeel
mas’uulka khasnadaha dhulka waxaan ahay Aamin cilmi lehe. Loo maleyn
mahayo in Nabi yuusuf mansabkaas u dalbaday mansab iyoxukun jaceyl ee
wuxuu u dalbaday si uu fursad ugu helo in uu gaaro ujeedooyin Ilaahay
raali ka yahay.
Doorashada ma loo
suubin karaa xayeysiin?
Haddiiba waqtigaan
xaadirkaa daruufa jira darteed loo banneeyey doorashada, uma bannaana
ruuxa isa sharaxaya in uu qaado olole xayeysiin, halkaas oo uu tiriyo
wanaagiisa, isla markaasna fidiyo xumaanta musharaxiinta kale ee la
tartamaya. Waxaa u bannaan oo kaliya in ruuxa isa sharaxayaa naf
ahaantiisa is baro dadka dooranaya, isla mar kaasna u caddeeyo
fikradihiisa iyo barnaamijkiisa oo kaliya.
Xaqa lixaad :Galidda
jagooyinka guud (Shaqada Dawladda):
Shareecada Islaamku waxay
qabtaa in galidda jagooyinka guud ay ku timaaddo in Dawladdu shaqadaas u
qorto ruuxa ka bixi kara ee aysan noqon in loo arko in ruuxu Dawladda
xaq ugu leeyhay inay shaqaaleyso.
Arrintaasi waxaa loo
cuskiyaa xaddiis laga wariyey Abi Muusa Al Ashcari oo uu yiri:
(Waxaan u soo galay Nabiga – Salalahu Caleyhi wasallam – aniga iyo laba
nin oo kale oo ilma adeertaya, markaas ayuu mid ka mid ah yiri:
Rasuulkii Ilaahayow walaayadahaan Ilaahay ku siiyey qaar nooga dhiib si
aan waali uga noqono. Kii kale ayaa isna yiri sidaas oo kale. Markaas
ayuu yiri Rasuulku annagu wallahay uma dhiibnu shaqadaas ruux dalbaday
ama u ololeeyey in uu qabto). Kitaabka taysiir Alwasuul juska 1aad bogga
18.
Xaddiiskaas waxaan ka
fahmi karnaa in galidda jagooyinka guud aysan ahayn xaq uu iska leeyahay
ruuxu, waayo haddii uu xaq u leeyahay yahay asuu dalbado, xaqiisa looma
diideen.
Haddaba su’aasha
meesha ku jirta waxaa weeye haddii sida shareecadu qabto ruuxii dalbada
in uu jago qabto la ogoleyn, sidee ayaa loo qoranayaa shaqooyinka
Dawladda ?
Arrintaasi waa waajib
saaran Madaxweynaha iyo wakiiladiisa, waana inay aad uga fiirsadaan ,
raadshaanna ruuxa ku habboon una qalma jagada bannaan, mana bannaana
inay ruuxaan u qalmin geeyaan jagadaas iyaga oo u eegaya qaraabo,
saaxiibnimo ama isku xisbi I.W.M. Rasuulkuna wuxuu yiri: (Man wallaa
min amri Almuslimiin shey’an fawallaa rajulan wa huwa yajidu man huwa
aslax lilmuslimiin minhu faqad khaana laaha wa Rasuulihi) kitaabka
As-siyaasah Alsharciyah ee Ibnu Taymiya bogga 4aad.
Yacni ruuxii umuurta
Muslimiinta wax looga dhiibo ee u dhiiba mas’uuliyadaas ruux isagoo
Muslimiinta ka dhex heli kara ruux uga wanaagsan ruuxaas uu jagada u
dhiibay, wuxuu khiyaaney Ilaahay iyo Rasuulkiisa.
Waxaa dhici karta in
Madaxweynaha iyo mas’uuliinta Dawladda ee kale ay waayaan ruux u qalma
jago ka mid ah jagooyinka Dawladda, markaas oo kale waa inay intii
awooddoodu tahay ku dadaalaan siday u dooran lahaayeen ruuxa ugu
wanaagsan dadkaas soo codsaday jagadaas.
Waa maxay miisaanka
toosan (Salaaxnimada) ee lagu kala saarayo galitaanka shaqooyinka guud:
Waxaa la doonayaa in
Madaxweynaha iyo wakiiladiisu ogsoon yihiin inuu yahay miisaanka
salaaxnimadu (wanaagsnaantu) : Xoogga iyo Aaminimada.
Weynaha Ilaah wuxuu yiri:
(Qaalat ixdaahumaa yaa abati ist’ajirhu inna khayra mani ista’jarta
alqawiyul ‘amiin)). 28: 26. Yacni waxayna tiri middood
Aabbow noo ijaar, illeen waxaa u khayr roon cid la ijaarto mid xoog
badan oo Aamin ah. Xoogga waxaa looga jeedaa awoodda iyo wax u dhiganka
yanci in ruuxu ka bixi karo jagadaas. Sidaan la soconana shaqooyinku
isma leh oo arrintaas waa ku kala gadisan yihiin. Amaanada iyada waxaa
looga jeedaa in hawsha aad qabaneysid si daacad ah oo alle ka cabsi ku
jiro aad u qabatid ee aadan u qaban ka baqid aad madax ka baqeysid ama
dooneyso inaad dad raali galeyso. Aayadduna waxay ka sheekeyneysaa
qisadii Nabi Muuse – Caleyhi Salaam.
Habka qoridda
jagooyinka guud waqtigaan xaadirka ah:
Haddii la yiri shareecadu
ma ogola in ruux dalbado shaqooyinkaas, lana yiri ninka waliyu amriga
ahi ha doorto dadkii shaqadaas qaban lahaa, aadna ha uga fiirsado
xulashada dad u qalma jagooyinkaas, sidee arimahaas loo fulin karaa
waqtigaan xaadirka ah?
Waa su’aal meesha ku
jirta , jawaabteeduna waa sida tan:-
Jagooyinka Dawladda ee
muhimka ah sida Wasaaradaha , hogaanka ciidanka iyo madaxda qaybaha
maamulka dhammaantood waxaa waajib ku ah Madaxweynaha in uu u doorto dad
uu soo xulay, kuna og yahay wanaagsanaan iyo toosnaan. Waana in uu
xulashadiisa ku dabbaqo xeerarka shareecada iyo miisaanka salaaxnimada
(toosnaanta) ee aan horey u soo sheegnay. Wixii intaas ka soo hara ee
jagooyin ah looma baahana inay kala hufkeeda isku shuqliyaan
Madaxweynaha iyo mas’uuliinta kale toona ee waxay u dajin karaan shuruud
go’an oo dadka araajida u soo qortay jagooyinkaas lagu kala sooco,
deedna la qoro ruuxii shaqa walba dadka soo qortay ugu fiican, iyada oo
aan loo eegin saaxiib, qaraabo iyo qabiil toona. Lana dhawrayo amaanada
iyo hufnaanta ruuxa. Rasulkuna wuxuu yiri: ((idaa duyicati Alamanatu
fantadiri As-saacah. Qiila wa kayfa idaacatuhaa? Qaala: idaa wosida
Alamro ilaa qeyr ahlahi)). Kitaabka teysiir Alwasuul juska 1aad bogga
32. Yacni haddii Aamaanada la dayaco waxaad sugtaa qiyaamaha, waxaa
la yiri oo sidee loo dayacaa? Wuxuu yiri waa haddii amarka loo dhiibo
nimaan ehelkiis ahayn (U qalmin).
Fadlan la soco qaybta soo
socota (Xuquuqda khaaska ah ee ruuxu leeyahay)…..
Afeef: Wixii saxa
maqaaladaan waa Ilaahay fadligiis iyo galladdiis, wixii khalddanna waa
nafteyda iyo sheyddaan ee fadlan wixii dhaliil ah cinwaankaan igala soo
xariir.
DIYARIYE:
Said Hashi Warsame
(Master – Islamic Banking&Finance)
Birmingham - UK
shwarsama@hotmail.com