Baaq ku
wajahan ummadda Soomaaliyeed
-
Ku: Dhammaan Waxgaradka Soomaaliyeed
-
Ku: Dowladda Federaalka Ku-Meel-Gaadhka
ah
-
Ku: Hoggaanka Midowgii Maxaakimta
Islaamiga ah
-
Ku: Xoogagga Iska Caabbinta (Muqaawamadda)
-
Ku: Hoggaanka Dhaqanka
Horudhac
Annaga
oo ah dadka Soomaaliyeed ee ay
magacyadoodu hoos ku saxeexanyihiin oo
ah kuwo ku baraarugay duruufta adag ee
la soo daristay ummaddeena ayaanu baaq
talo bixin ah u soo jeedineynaa
dhinacyada kala duwan saamaynta ku leh
nabadda iyo mustaqbalka umadda
Soomaaliyeed.
Waxgaradka Soomaaliyeed
Qarni
badh ku-dhowaad ayaa laga joogaa markii
ay Soomaalidu iska dulqaadey heeryadii
gumeystaha ee ay hanatey xorriyaddeeda.
Waqtigaa dheer ka dib, halkii horumar
bulsho, koboc dhaqan toosan iyo dhaqaale
aynu gaadhi lahayn, waxaan ku guul
darreysanney in aynu xorriyaddeenni
halganka adag loo soo maray iyo
umadnimadeennii ilaashanno. Maanta waxa
aynu dunida tusaale ugu noqonney, fashal
dal, burbur, gaajo, nidaam darro iyo
jahli, umaddeenuna waxa ay baylah u
noqoney dagaalo sokeeye, musiibooyin
dabiici ah iyo cadow shisheeye.
Duullaankan gardarrada ah ee Ethiopia
wuxuu markhaati-madoon u yahey kaalinta
dhabta ah ee faragelinta shisheeyuhu ka
ciyaartey burburka daba dheeraadey ee
dalkeenna. Shaki kuma jiro in siyaasadda
Ethiopia ku qotonto dano si toos ah uga
soo horjeeda midnimada, madaxbannaanida
iyo dhismaha qaran awood leh oo
Soomaaliyeed, lamana hilmaami karo
sooyaalka taariikheed ee labada waddan
dhexeyaalla iyo kaalinta ay ku lahayd
hurinta colaadihii sokeeye, kala
googeynta dalka ee qaybi-oo-xukunta ku
dhisan. Waxa xusid mudan in Ethiopia ay
abaabul iyo taakuleynba ku lahayd dagaal
oogayaasha isla markaana u soo daabuli
jirtay hubka ay wax ku gummaadi jireen,
sida ku cad warbixintii Jimciyadda
Quruumaha ee Nov. 2006kii ee ku
saabsanayd jebinta cunaqabateynta hubka
ee la saaray Soomaaliya sannadkii
1992ka. Faragelintaas joogtada ah ee
wajiyada badan ayaa sahashey duullaanka
ismiidaaminta ah ee ay Ethiopia ku
qabsatay waddanka, maantana uga taliso
caasimadda Soomaaliyeed ee Muqdisho.
Haddii haysashada iyo faragelinta
Ethiopia ee waddanku aan laga hortegin,
waxa hubaal ah in mugdi iyo shaki
galayso jiritaankeenna ummadnimo. Annaga
oo xaqaa’iqdan ka duulayna waxa aannu
waxgaradka Soomaliyeed ugu baaqeynaa:
- In
aan isu taagno badbaadinta,
jiritaanka iyo himiladeenna
ummadnimo oo aynu ka korno qeybsanka
iyo qabyaaladda;
-
Inaan si wada jir ah ugu guntanno
soo celinta xornimadii, sharafkii
iyo nabaddii dalkeenna, ugana
tashanno danta wadareed iyo hannaan
qaranimo oo aan asaageenna dunida ku
higsanno.
Dowladda Federaalka Ku-Meel-Gaadhka (DFKGS)
Dowladda Ku-meel-gaadhka ah (DFKMG) waxa
ay ku timid xal siyaasadeed oo
ujeeddadiisa koowaad tahay dib u
heshiisiinta umadda, xasilinta dalka iyo
diyaarinta hannaankii siyaasadeed iyo
shuruucdii dalka lagu gaadhi lahaa
dowlad dadku soo doorto. Ka gaabinta
waajibaadkii qaran ee la saarey iyo soo
hagitaanka cadowga taariikhiga ah ee
ummadda Soomaaliyeed waxey dhaawac xoog
leh u geysatey sharciyaddii iyo
ixtiraamkii shacabku u hayey dawladda.
Soomaalida waxa ay tidhaahdaa, ”Qoolley
qoor-qabasho kuma biyo cabto;” umadda
Soomaaliyeed xoog iyo adeegsiga quwado
shisheeye looguma talin karo. Lama
inkiri karo khatarta ay leedahey sii
joogitaanka ciidanka Ethiopia ee gudaha
Soomaaliya, waxana suurtogal ah in
arrintani keento burbur ku dhaca
dowladda nafteeda iyo colaadihii umaddu
ka soo gudubtay oo mar kale soo laabta,
halkaana uu ku lumo wadajirka iyo
midnimada ummadda Soomaaliyeed. Sidaa
darteed waxaa DFKGS ugu baaqeynaa:
-
Iney si degdeg ah oo shuruud la’aan
ah ciidamada Ethiopia waddanka uga
saarto;
-
Iney la timaaddo qorshe cad iyo xal
siyaasi ah oo sal u noqon kara dib u
heshiisiin loo dhanyahey oo ka
turjumaysa rabitaanka shacabka
soomaaliyeed, madax bannaanida
ummadda iyo aaya ka talinteeda;
-
Iney qeexdo dabiicadda iyo doorka
ciidamada Afrika ee dalka soo galaya
isla caddeyso muddada iyo goobaha ay
degayaan, damaanadna ka bixiso sidii
ciidamadaasi u xeerin lahaayeen
dhaqanka iyo qiyamka diiniga ah ee
umadda.
Hoggaanka Midowgii Maxaakimta Islaamiga
ah (MMI)
16 sano
kadib ummadda ku dhaqan Muqdisho iyo
qeybo badan oo kamida koofurta
Soomaaliya waxay nabad ku seexdeen
bilihii ( 6 ama 7 bilood) ee dhulkaa
Maxkamaduhu gacanta ku hayeen. Shaki
kuma jiro in muddaddaa gaaban ay MMI
muujiyeen dadaal, hufnaan iyo waxqabad
aaney umaddu muddo dheer arag, kuna
reebey xasuus aan gudhin oo badka
siyaasadda soo dhigtey kaalinta
shariicada iyo jacaylka ummadda
Soomaaliyeed u qabto inay noloshooda ku
dhaqdo. Waayo aragnimadu waxa ay inna
bareysaa inaan loollanka siyaasadda
xabbad iyo xoog keliya lagu kala adkaan;
guusha kama dambeysta ah waxa hela cidda
kalsoonida dadka kasbada, kana turjuma
himilada iyo dareenkooda. Haddaba
marxaladdan kala guurka ah ee masiirka
ummadda Sooamaliyeed galey waxaa
hoggaanka maxkamadaha looga baahan
yahey:
-
Iney halgan mideysan iyo maskax
furan ku biiriyaan dadaalka
waxgardaka iyo waddaniyiinta
soomaliyeed ee dadaalka ugu jira
raadinta xornimada dalka;
-
Iney door weyn ka qaataan dibu
heshiisiinta, soo celinta rajadii
Soomaaliya iyo iney si xikmad iyo
indheer garadnimo ku dheehan tahey
uga qeyb qaataan furdaaminta
xaaladda murugsan waddanku ku sugan
yahay.
- In
ay ka qeyb galaan haddii uu hirgalo
shir dib-u-heshiisiineed oo madal
dhexdhexaad ah lagu qabto.
Xoogagga Muqaawamada (Wax Iska Caabinta)
Lama
inkiri karo in duullaank Ethiopia ee
dalka qabsadey uu si gaar ah xad gudub
ugu yahay goa'aankii golaha ammaanka ee
Qaramadad Midoobay 1725, shacabka
Soomaaliyeed ee dhibanna aaney marna
raalli ka noqonneyn. Waa lama
huraan, haddii Ethiopia aaney si deg deg
ah oo shuruud la’aan ah ciidamadeeda
ugala baxin dalka, ummadda Soomaaliyeed
ay xaq u leedahey iney si wada jir ah
iska caabbido cadowga ku soo duulay.
Iska caabinta cadowga duullanka ah iyo
ilaalinta xornimada qaranimo waa waajib
diiniya iyo mid wadani ah, waafaqsanna
shuruucda diiniga ah iyo qawaaniinta
caalamiga ee Qaramada Midoobey. Hase
ahatee, waxaan xooggagga iska caabbinta
iyagana waajib ku ah oo looga
baahanyahey:
-
Iney mideeyaan hoggaankooda iyo
cududdooda ciidan isla markaana
hadafka ay beegsanayaan oo ku
koobnaado keliya ciidanka Ethiopia,
kana fogaadaan dilalka siyaasadeed
iyo dagaallo qabyaalad ku saleysanba;
-
Iney maanka ku hayaan in hadafka
aasaasigu ku qotomo badbaadinta
ummadda iyo soo celinta
qaranimadooda sidaa darteedna la
dhowro xurmada dhiigga Muslimka,
hantida guud iyo midda gaarka ah ee
shacabku leeyahey.
Hoggaanka Dhaqanka
Hoggaanka dhaqanku waa mid taariikh soo
jireen ah ku leh nidaamka maamul ee
ummadda Soomaliyeed, isla markaana
kaalin lama huraan ah kasoo qaatey
samata bixinta duruufaha nololeed iyo
colaadeed. Hoggaannada dhaqanka ayaa
iyagoo kaashanaya waxgardkooda iyo
culimadooda, ka baadbaadiyey ummadda
hagardaamooyin baaxadleh, ilaaliyey
qiyamka maguuraanka ah ee ummadda, kuna
guuleystey iney heshiis iyo nabad waarta
ka dhaliyaan meelo badan. Doorka dibu
heshiisiinta ee hoggaan dhaqameedyada
ayaa saldhig u ah xasiloonida ka jirta
qaybo ka mid ah degaannada Soomaliyeed.
Tusaale ahaan, waxey shirar is daba joog
ah kadib, dhidibibada u taageen
xasiloonida iyo wada noolaanshaha ka
jirta gobollada waqooyi (Somaliland) iyo
waqooyi bari (Puntland). Waxgaradka
beelaha iyo hoggaan dhaqameedyada
Soomaaliyeed ee guud ahaan, gaar ahaanna
koonfurta dalka, waxaa saaran
mas'uuliyad diini ah iyo waajib qaran
sidii ay:
- U
gudan lahaayeen xilka ka saaran
badbaandinta umadda iyo ka hor
tegista colaadaha qabiilka ee ka
dhalan karta khilaafka siyaasadeed
ee waddanka ka taagan iyo iney
gutaan xilka ka saaran badbaadinta
ummadda Soomaliyeed. Sida Rasuulku (nnkha)
xadiis inoogu mas’uuliyadda umadda
idinka saran haddii aad gudan
weydaan Alle (swt) wuu idinkula
xisaabtamayaa;
-
Isugu taagi lahaayeen ilaalinta
caddaaladda, walaaltinimada ummadda
Soomaliyeed ee Muslimka ah, u
hiilinta inta tabar daran iyo kuwa
dulman, iyo qabashada cid kasta oo
hagardaamineysa xasiloonida,
wadajirka iyo wanaagga ummadda
Soomaliyeed.
Shirka Dibu Heshiisiinta
Shirka
dibu heshiisiinta ee umadda Soomaaliyeed
loogu baaqey waxa uu noqon karaa fursad
haddii loo hagar baxo. DFKMG iyo beesha
caalamka ee maal geleneysaba waxaa ugu
baaqeynaa:
1. In
shirka lagu qabto madal dhexdhexaad ah
oo ka madax bannaan ilaalada xoogagga
dalka qabsadey iyo faragelinta dawladaha
danaha gaarka ah kaleh Soomaaliya;
2. In
ay lama huraan tahay in la magacaabo
guddi heshiisiineed oo loo soo xuley si
dheelli tiran, leh karti isla markaana
bulshaduna kalsooni buuxda ku qabto.