Fadlan,
Qabiilkaaga ii sheeg maanta.
S :
Qoloma ayaad tahay?
J : Waxa an ahay qolo heblaayo.
S :
Yaad ka sii tahay?
J : Waxa aan ka sii ahay Qolo Heblaayo.
Qolo
heblaayo…Qolo Heblaayo …... Qolo Heblaayo… Qolo heblaayo
(infinitive )
Wax
ay soo socoto ba qabyaaladdu waxa ay ku joogsatay aniga
oo Hebel ah !!!
Sidaas darteed qabyaaladdu waa wax jira. Way jirtaa oo
waxa uu Ilaah inoogu sheegay naska Quraanka kariimka ah
suuradda Al-Xujuraat, aayadda 12aad. ( Suuraddaas oo
keli ah haddii si wanaagsan loo fahmi lahaa oo lagu
dhaqmi lahaa dhib fara badan ayaa laga gudbi lahaa ).
Illaahay hortiis !
Sida
uu Ilaahay inoo sheegay qabiilku waa jiraa LAAKIIN
ujeedada ugu weyn ee laga leeyahay waa in la isku garto
oo keli ah. Waxa la inoo caddeeyay in waxii dhaafsan in
la isku-garto ay tahay xaaraan oo la mamnuucay. EEg
aayadaha ka horeeya tan iyo billowga suuradda aan kor ku
soo sheegnay. Waxa la iska abhinayaa ama la isu diidayaa
dhaqan-xumada iyo qaab-darrada loo isticmaalayo
qabyaaladda ee faanka iyo quudhsiga leh..
Carabtii hore ( Acraab ) , Islaamka hortii ayaa waxa ay
la gaartay qabyaaladdu in uu qof waliba samaysan jiray
wax uu qoro oo uu u egaysiin jiray sawir qof ama shey
kale oo la jecelyahay oo qiimo ka lahaa dhexdooda
markaas na loo bixiyo magaca qabiilkiisa. Waxa waajib
ahayd in marka ay isa salaamayaan in isna la salaamo
sawirkan qoran ee uu qof waliba sito sidii cibaado ahaan.
Salaan qaayo badan oo ay ku jiraan erayo ammaan iyo
aftahanimo xambaarsan ayaa ahayd in ay u doortaan
salaanta sawirka la qoray. Haddii ay dhacdo in uu qof ka
mid ahi illaawo salaanta dhaxaga la qoray in halkaas ay
ka bilaabmi jirtay xumaan, colaad iyo dagaal.
Waxa
la barbar dhigi karaa qabyaaladd-xumada Acraabtii hore
tan ay maanta ku jirto Somalidu guud ahaanteed. Waxa
aad arkaysaa maanta Somalida dhexdeeda dad badan oo
xiiqsan oo waqtigoodii oo dhan ku lumiyay muran iyo dood
fara badan qabyaalad iyo qoloqolo heer walba leh. Xataa
haddii ay ku tahay aqoon yahankii dalka wax u soo bartay.
Haddii aad u fiirsato ama aad u dhabbo gasho in aad
fahamtid waxa lagu faanayo waxa ay yihiin, waxa aad
ogaanaysaa in lagu faanayo
qabiilkayagu wax buu dili jiray, dadkuu dhici jiray oo
uu xoog wax kaga qaadi jiray !
Qof
waliba waxa uu ku faanayaa xumaan iyo dembi la galo
midka ugu foolsha xun ifka iyo aakhirda ba. Dil, Dhac,
Boob, Dulmi, Joor-fal, Gabood-fal, ku-tumasho xuquuqda
dadka, Qaddarin la'aan, Qiimayn la'aan qofka aadamaha
ah, inkiraad, indhacddayn, aflagaado, awood sheegasho,
aargoosi, fasahaad, iwm. Intaas oo dembi ayuu qof waliba
ku faanayaa oo uu si badheedh ah u qiranayaa. Waa intii
qaruumahii hore lagu rogay ee lagu halligay. Markaas
miyuu shaki ku jiraa in ay Somalidu halaag ku jirto.
Ogow na siyaabaha uu Ilaahay
wax
u hallaago iyo siyaabaha uu wax u cadaabo way kala duwan
yihiin laakiin dhammaan waa wada cadaab wixii lagugu
dhibaa ba.
Waxa
la arki jiray in uu qofku ku faano wax-hagaajin, wanaag
iyo hor-u-mar uu ku soo kordhiyo nolosha inta uu abuuran
yahay. Maqli maysid qof Somali ah oo ku leh waxaas
fiican ayaan ku soo kordhiyay aduunka iyo dal Somaliyeed,
in yar oo Ilaahay u naxariistay mooyee. Qof waliba waxa
uu halkan la taagan yahay reer hebel ayaan ahay. Wax
intaas dhaafsan oo lagu darayaa na ma jirto. Reer hebel
ma dayuurado ayuu inoo sameeyay? Ma ceelal biyo laga
cabbo ayuu inuu qoday? Ma cusbitaalo iyo adeeg caafimaad
ayuu inoo suurta geshay? Ma waddooyin iyo laami ayuu
inoo dhigay,? Ma waxbarasho iyo cilmi ayuu inoo
kordhiyay? Ma wershado iyo masaanic ayuu inoo rakibay?
Ma nal iyo iftiin ayuu inoo bixiyay? Ma nadaafad iyo
qurux ayuu inoo suubshay?
Inta
yar ee wax qabatay shaqkhsi ahaan Illaahay ha ka abaal
mariyo inta kale na waa in ay kuwaas daba gasho oo ay
wax la qabato. Waa in kuwa naftooda guul gaadhsiiyay ee
wax qabsaday loo doorto hogaanka iyo mas'uliyadda
dalalka . Waxa wax lagu qiimeeyo waa in uu noqdo wax
qabad. Qoomka sidaas ku sifooba ayaa ah qabiili
fiican.
Waxa
aan aamin sanahay in ay Qabyaaladdu iyadu tahay wax
wanaagsan haddii aan la xumayn. Waa maadad jirta oo ina
hortaal oo aan la dafiri karin. Waxa ay ka mid tahay
caamil la fal-galay noloshaada kala duwan maadaama ay
tahay wax ay bulshadu qiimayso ama ay ku dhaqanto.
Sidaas dartee isagu na qabiiligu waa qof jira. LAAKIIN
qabiiliga wanaagsani waa qofka yaqaan in wixii isaga ku
xun ee aanu qaadan karin qofka kale na ku xun yahay.
Dunida oo dhan way ka jirtaa qabyaaladdu. Midabka iyo
magaca ayuun baa kala duwan waa na sadex nooc oo kala ah
:
-
Mid ku salaysan
isir iyo wada dhalasho dhab ah ( sulaalad ama roots
)
-
Mid la isireeyay
-
Mid ku salaysan
taxaaluf iyo iskaashatayn sida : Quruun, Dhul, Gobol,
Diin, Xuduud, qaran, qaarad, midab, magac, jinsiyad,
iwm.
Si
kasta ba ha u jirtee waa tii uun ay jirto qabyaaladi
meel kasta dunida korkeeda. Macnaha ugu weyn ee ay ku
fadhido qabyaaladu waa tilmaan aad cid ku tilmaan sato
garsho ahaan.
Qqabyaaladda Somalida.
Qabyaaladda Somalidu waxba kama duwana midda ay wataan
dadyowga kale ee dunida . LAAKIIN waa la xumeeyay midda
Somalida. Sida waxii kale ba loo xumeeyay ayaa
qabyaaladdii na loo xumeeyay. Qofkii ayaa la xumeeyay
qabyaaladu na waa qofka – Qofku na waa qabyaaladda.
Siyaabaha loo xumeeyay waxa ka mid ah. Habka iyo qaabka
loo adeegsado ama loo isticmaalo qabyaaladda Somalida oo
ay dhibta ugu weyni tahay sugnaan la'aan aysan
qabyaaladda Somalidu sugnayn . Shey haddii aanu sugnay
waxba ma saaran kartid ama waxba kuma sargoosan karid.
Wax ba kuma qaabayn kartid, kuma qaybin kartid ama kuma
qiyaas qaadan kartid.
Tusaale : 1X28
= 28
2X2X7
= 28
2X14
= 28
4X7
= 28
Caddadka, raqamka ama tirada 28 waxa uu ka kooban yahay
cunsur-rada tirooyinka yar-yar ee kala ah sidan : 1 , 2
, 4 , 7 , iyo 14. Isagu na waa tiro 28 ah. Ma jirto
tiro kale oo loo yaqaan 28 isaga mooyee. Marka la sheego
ama loogu magac yeero tirada 28 waxa la ogyahay in ay
meesha ku dhan yihiin cunsur-rada tirooyinka kala ah
1,2,4,7,14. Sidaas darteed na in mar walba la xuso
tirooyinka 1,2,4,7,14 iyo in mar keli ah la xusu tirada
28 oo la ogyahay sidaan soo sheegnay in ay meesha diyaar
ku yihiin Mr. 1,2,4,7,14 waxa isticmaal wanaagsan oo
sugan in la xuso tirada 28. Sidaas waxa ku sugan tirada
28 oo ka wakiil ah cunsur-rada tirooyinka kale. Tirada
28 waxa ay la mid tahay qarankii oo kale sida J.
Jibouti, J. Somaliland ama J. Somalia. Markii loo baahdo
sadexduba waxa ay samayn karaan tiro sugan oo kale oo ah
84 oo wakiil ka ah intii hore iyo mid lagu daray ( Cafar
) oo sidan ah : 1,2,3,4,7,14. Sidaas oo kale waxa hadba
lagu biirin karaa cunsur tiro kale sida ( Somali-galbeed
NFD ) waxa na dhici karta in aanu cunsurka tirada yari
inta badan aysan waxba iska-bedelin .
Saamiga wax loogu qaybiyay qabaa'ilka shirarkii
Jaboutiland iyo Kenya ee 4.5 waa tiro sugan LAAKIIN waxa
taas ka hor imaanaysa middii guud ee dalalka labada ah (
Somaliland & Somalia ) oo aan lagu sar-goyn. Laba tiro
oo sugan ma ka dhaxyn karto caamil isku jaad ah. Tirada
4.5 waa hal tiro oo aan lahayn cunsuro kala baxa. Waxa
ay ku haboon tahay in ay tahay hal tiro oo halkeeda ku
sugan, hal qaran sida Somalia. Laakiin se haddii ay
meesha ka jirto laba tiro oo sugan ma ahaan karto
cunsurka tirada yar mid ka dhaxayn karta sida Somalia
iyo Somaliland. Waxa mar walba jiraysa khalkhal dhinaca
sugnaanta sidaas darteed na waxba lama saaran karo
qaabkaas mana aha mid shaqayn karta. Mana shaqayn doonto.
Qabyaaladda sugan.
Isticmaalka qabyaaladdu waxa uu ku fiican yahay in uu
sugan yahay oo uu xad leeyahay ama uu meel uu ku
joogsado leeyahay. Sida waxa loo yaqaan Beel , Qolo,
Haan, Jilib, Laf, Jifo, Reer, Qoys ama ilma ayo, laqab (
Family lineage ) iwm.
Qabyaaladda wax ba lama saaran karo haddii aysan lahayn
meel ay ku joogsato oo ay kolba jiidanto ama ay hadba
meel kula tagto kor iyo hoos – waxii la yeersho ba waan
ahay oo wax baan ku leeyahay dhibteeda ayay leedahay.
Qabyaaladda aan sugnayn ee la dhinac wado siyaasadda,
maamulka, doorashooyinka Madaxnimada iyo wax kasta oo la
is-yiraahdo dhaqaajiya waa midda ugu mushkiladda badan
mana aha wax sugan oo waxa ay ka hor imaanaysaa inta
badan caddaaladda iyo xuquuqda qofka. Waxa ku lumaysa
dadaalka shakhsiga ah haddii ay noqoto geelba sibir
godan iyo aniguba waxa baan ahay. Reer hebel ayaan ahay
oo wax lagu doonto inta la iska soo tooso isaga oo aanu
qofku la imaan guul uu ku manno sheegto qof ahaan. Waxa
ay taasi ka mid tahay cilladaha ugu waaweyn ee
curyaamiyay dalalka Somaliyeed dhinaca hor-u-marka,
dhaqaalaha, siyaasadda iyo aqoonta cilmiga.
-
Nin-kasta oo dakana
galay,
-
Qoluu dabada geliyow,
-
Dembi dhacay mas'uul
ma leh,
-
Markaad hebel duqaysaa,
-
Reer hebel danqanayaa.
-
Ardaygu na dadaalkiyo,
-
Dugsigii hadduu gabay,
-
Delluu meel ka haystaa,
-
Waxaan daah ka sarnayn,
-
Isagoon diktoor noqon,
-
Inuu darajo tolan karo,
-
Inuu doolar heli karo,
-
Ama dayday noqon karo,
-
Daba-laab ku xoogsada
! Maxamed Xaashi Dhamac – Gaarye 1994.
Qabyaaladdu waa wax mar na dhalsha oo korta mar kale na
dhimata oo baaba'da. Waxa ay ku dhalataa ama ay ku
dhimataa hadba saamaynta ay ku yeelato arrimaha
siyaasadda, dhaqaalaha, danaysiga, is-difaaca iwm.
Qabyaaladda ay Somalidu isticmaashu waxa ay dhammaanteed
tahay midda isirka iyo sulaalada ama la isireeyay. Taas
oo hadana khaldan. Qayb ka mid ah qabyaaladda isirka ku
salaysan ayaan ahayn isir sax ah oo jira. waxa soo dhex
galay qolo la isireeyay iyo qaab xulifaysi oo isiroobay.
Da'da
qabyaaladda isirooday ee Somalida ( abtirsiinley ) kama
badna 700 sano inta la ogyahay. Wixii ka horeeyay
saamaynta uu Islaamku ku yeeshay Somaalida waxa jirtay
habkii loo yiqiin Hooyaleey ama abtirsiga hooyada (
Mother Ride System ) oo ilmuho hooyada ku magac lahaa.
Haddii aad maqasho hayb ay ku jirto Habar Heblaayo …waxa
halkaas isku soo gadhay nin laba magac leh dhinacii
aabaha iyo Dhinaca hooyada oo uu ka sii xoroobay. Habar
Awal…Habar Yoonis… Habar Jeclo…. Habar Gidir… Habar
Yacquub ... Habar Xabuusheed iwm. Haddii aad isweydiiso
qofka magacan leh ma nin ba ma se dumar lama kala saari
karo. Maxaayeelaya waa habkii hooyaleyda oo uu ku soo
gaadhay habkii aabaha. Waa nin ku soo beegmay marxalad
kala guur magac hooyo iyo kii aabe oo kal wareeg ah.
Abtirsiga 700 sanadood wixii ka horeeyay waxa lagu
kabayay magacyo aan jirin oo ka tarjumaya taxaaluf ama
iskaashato in ay hal magac isugu timaado. Waxa loo
malayn hayaa Magacyada Koombe, Kablalax iyo Murbadle
Maradheere, Hooshaar Carbeed, Samaale Irir iwm in aysan
isir ahayn ee ay yihiin taxaaluf ama iskaashato beel ama
qowmiyad ku salaysan. Kuwo kale na kaba sii daran oo
meel aad u saarto ma leh in ay isir ku salaysan yihiin
sida. Digil iyo Mirifle oo la sheegay in ay magacyo dhir
yihiin ama laba geed magacood Jareer weyne. Banaadiri
iwm. Way na adag tahay in la helo abtirsiin ay isugu
yimaadeen qabaa'ïlkaas aan soo sheegnay.. Waa taxaaluf
iyo qabyaalad mar na dhalanaysa mark kale na dhimanaysa.
Waxa aad maqlaysaa qabiil jira oo lagu leeyahay
asalkiisu waxa uu ahaa beel hebel. Halkaas waxa laga
fahmi karaa in uu mar ba taxaaluf cusubi samaysmayay.
Taxaalufka qabiilka isiroobaya ayaa ah mid uu raadkiisu
muuqdo mar ka aad ogaato in maanta la abuurayo
taxaaluf-isir cusub " Harti " oo ka kooban Majeerteen,
Dhulbahante, iyo Warsangeli Abgaal. Dawladda Cali
Maxamed Geedi iyo Cabdulaahi Yussuf awgeed.
Abtirsiga qaarkiis waa wax dhaadheer siiba qabaa'ilka
Somaliland iyo Jaboutiland. Qaar kale na waa gaaban
yihiin gaar ahaan qabaa'ilka Somalia/ Gobolada dhexe iyo
foonfur Moqdisho.
Magacyada qabaa'ilka ay hadda Somalidu isticmaasho sida
; Banaadiri, Baajuuni,Carab Saalax , Dir. Daarood, Digil,
Gadabuursi, Gaaljecel, Gabooye, Hawiye Jareer, , Mirif,
Irir, iwm dhammaan waa magacyo taxaaluf ama iskaashato
oo la isireeyay. Waa magacyo maalin walba dhalsha oo ay
ku soo kordhaan kuwo cusub oo taxaalufey markaas na la
isireeyay sabab siyaasaddeed ama is-difaac ( Protection
) awgeed.
Waxa
loo jeedaa waqtigan ay Somalidu burburtay in ay
kordhayso ama ay korayso tirada qabaa'ilka laga tirada
badan yahay sida Gabooyaha, Banaadiriga iwm. Sababta oo
ah waxa si weyn isu-qora oo ku soo biira kuwa iska
dhiibaya qorbaha ee raba magangelyada qaxoontiga. Waxa
la tuhun san yahay in kuwa ku abtirsada isirada Sheekh
Isxaaq iyo Sheekh Ismaaciil Jabarti aysan dhammaantood
si toos ah ugu wada aroorin dhalashada tafiirta
sheekhyada ee qaarkood la isireeyay. Sidoo kale na
Ciisaha Jabuutiland. Waxa la fahamsan yahay in aysan
Sheekhyadu asal ahaan ka soo jeedin Carab ee ay ahaayeen
Somali ka tagtay Dalalka Somaliyeed oo u gudbay dalalka
Carabta halkaas na kala soo noqday ilbaxnimo Carbeed iyo
Diinta Islaamka.
Qabyaaladda danbe ee ku dhisan taxaalufka ama
iskaashataynta waxa ay jiri kartaa inta ay sii jirto
nolosha reer baadiyaha ee reer guuraanimada ku salaysan
oo ay xoog ku leedahay. Waxa ay ku baabi' kartaa marka
la helo degaan magaalo iyo maamul dawladeed ee qaran.
Wax ba uma faa'iidayso qabyaaladda-taxaalufku qofka ku
nool magaalooyinka uu ka jiro maamul iyo nabadgelyo. Qof
ba qof ka uu ka tacliin yar yahay ama uu ka waxbarasho
liito ka qabyaalad kulul. Waxa uu la mid yahay Acraabtii
waqtigii jaahiliyadda iyo sawirkii yaraa ee ay isku
qasbi jireen in la isku salaamo. Marka la adeegsado
isticmaalka qabyaaladda xulufaysiga ku dhisan waxa dib
loogu noqon hayaa noloshii reer baadiyaha iyo xadaarad (
civilization ) la'aanta.
Qabyaaladda ku salaysan isir iyo wada dhalasho dhab ah (
sulaalad ) way sugan tahay wax na waa lagu qabsan
karayaa oo waa ay shaqayn kartaa intii la doono sababta
oo ah waa tiro sugan oo cunsur-keeda la yaqaan.
Dhammaan waa isku reer ( all in the family ) inta badan
na meel ayay wada degaan.
Koleyba qabyaaladda aan sugnayn ee loo adeegsado
majaraha garsoorka, siyaasadda, dhaqaalaha iyo asaas
kasta oo ay dawladi leedahay waxa ay ka mid tahay wax
yaalaha la hadhka ah ee keenay dib u dhaca weyn bulshada
Somalia qaarkeed dhinaca nolosha magaalada iyo
xadaaradda.
Dawladda lagu soo dhisay Mbagathi/Kenya Oct. 2004 oo ku
salaysan qabyaaladda taxaalufaysan ama iskaashataysan
ayaa ah mid aan laga qabin rajo sidaas u weyn in ay
shaqayso. Sababta 1aad oo ah, waxa ay ku fadhidaa
danaysi gaar ahaaneed iyo maslaxad shakhsi ah oo aan cid
na wakiil ka ahayn ( shaqo tag ). 2aad. Ma jirto mabaadi'
kale oo la qadariyo ama la ixtiraamo. Cunsurka qabiil ee
ay ka samaysan tahay ama lagu saleeyay ayaa isagu na ah
mid aan sugnayn.
Qabyaaladda isirka ku salaysan waxa ay ku qurux badan
tahay in aan laga badin ama aan laga dheereen abtirsiga
inta Beesha iyo Qoyska ( Sure name and family name ) oo
markaas looga gudbo tan la wada leeyahay ee ummadd ka
dhaxaysa. Waa heer Qaran oo ka wax-tar iyo hor-u-mar
badan. Maxaa yeelay qof waliba waxa uu ku tashanayaa
xaqiiqada awoodda naftiisa haddii aanu ahayn qof cadilan
ama meel la'. Kaas na waxa u yaala xeer lagu daryeelo.
Qabyaladda noocaasd ah ayaa ah mid sugan oo wax la saran
karo.
Qabyaaladda aan sugnayn waxba ma dhisto ee wax bay
dumisaa.
"
Dugsi ma leh qabyaaladi waxa ay dumiso mooyaa ne".
Cabdulahi Suldaan – Tima cadde 1960.
Qabyaaladda nooca sugan oo la muujiyo aqoonsiga
shakhsiga iyo meheradda ayaa ah mid ku filan tilmaan
inta uu Illaahay inga rabo ee uu inoo sheegay iyo weliba
mid ay ka dhalato tartan ficilo hor-u-mar leh dhinaca
nolosha oo uu qofku heli karo qiyaas xadaysan oo aan ka
baahin. Wixii ka horeeyay 1960kii waxa ay ahayd
qabyaaladdu mid kooban. Maanta se si xad-dhaaf ayaa loo
fidiyay. Sababta oo ah waxa ka taliyay mid wata dan gaar
ah siiba dhinaca siyaasadda oo aan xoolo u haysan iyo
aduun uu ku hirgelyo ujeedadiisa, markaas na raba xoog
bilaash ah in uu dantiisa u maro ( Qabyaalad ).
Tusaale ahaan: Ninka ku nool magaalada Kismaayo, Gedo
iyo Afmadow oo ku yaal xadka Kenya ay la leedahay
Somalia iyo Ninka ku nool Bosaaso oo any waxba isla
gaadhin anfac iyo aduun oo la isku isireeyay, waxa ka
muhim san in uu la qabiil noqdo Ninka Laascaanood ninka
Burco iyo Garowe ama Ceerigabo. Qaranimadu waa halkeeda
ama ninka Laasqoray Ninka Ceerigaabo iyo Boosaaso
Qaranimo wa halkeeda wax na isma yeelayso in uu qofku
laba qaranle ahaado oo ay isku degaanka yihiin oo ay ku
taxaalufaan wada jirka nolosha halkaas na ay ku
isiroobaan. Maxaa diiday?
Qabiil waxa maanta ugu fiican oo hor-u-mar leh in la
ahaado mid qaran iyo Neynaas ama "Laqab" ama
famillineage ( Nationality + Sure name and Family name
only )
Mahadsanid.
Ducaale Wanaaje.
ducalewanaje2@hotmail.com