DHIBAATADA HAYSATA SOOMAALIDA KU NOOL
WADDANKA YEMEN
__________
Qaybtii 1aad
Ka dib markii uu burburtay qarankii
soomaaliyeed dhammaadkii sagaashankii dadkii soomaaliyeed adduunka
dacalladiisa ayey u kala firxadeen oo qof waliba meeshii uu is yiri
waad ku badbaadaysaa, nololna waad ka helaysaa ayuu wajiga saaray,
ilaa qaar ka mid ah shacabka soomaaliyeed ay naxariis ka raadsheen
yuhuudda. Soomaalidu meelihii ay adduunyada ka tageen waxaa ugu
liita kuwa tagay waddankaYemen oo aan lahayn wax daryeel caafimaad,
mid guri iyo shaqo toona Waddanka Yemen oo ka mid ah waddamada
adduunka ugu faqiirsan, uguna danbeeya xagga horumarka iyo
waxbarashada ayaa waxaa loo qaybiyaa laba qaybood oo kala ah Yementa
koofureed iyo tan waqooyi; Yementa koofureed waxaa gumaystay
Ingiriiskii waxaana caasumad u ahayd Cadan, gumaystihii kadib waxay
noqotay dawlad shuuci ah oo hantiwadaagga sida shiinaha oo kale ugu
dabaqday waddankeeda, tan waqooyi waligeed ma gumaysan gumaysigii
reer yurub oo waxaa xukumi jiray Dawla Islaamiya, waxaana ugu
dambeeyey Imaam Yaxya iyo Imaam Axmed kuwaas oo ahaa niman kasoo
jeeda waddanka Turkiga ee ay ka jirtay khilaafadii Islaamka ugu
dambeysay ee cismaaniyiinta, caasimaddeeduna waxay ahayd Sanca,
Waxayna isku darsameen ka dib dadaal badan iyo cadaadis ka yimid
yementa qurbajooga ah iyo ehelada la kala qaybiyey sannadkii 1990kii
bishii May 22dii, waxayna qaadatay habka xisbiyada badan (multiple
party system) waxaana doorashooyin xor ah ka dhaceen sannadkii
1993dii, natiijada doorashada ee kuraastii baarlamaanku waxay farax
galin wayday madaxdii koofurta oo markaas ka mid ahaa dawladda
midnimada qaran oo ay ka mid ahaayeen Cali Saalim beid iyo Caddaas
kadibna waxay goosteen inay ka noqdaan waxdada ama midawga ay la
midoobeen waqooyiga, kadibna waxaa dhex maray dagaal aad u haraar
sannadkii 1994tii waxaana lagu jaybiyey reer koofureedkii, halkaasna
ay waddanka dibadda uga carareen madaxdii gooni goosadka
rabtay.Waxay idaacaduhu sheegeen inay dagaalkaas ku dhinteen ugu
yaraan dad gaaraya 450 soomaali qaxooti ku ahayd xero u dhow cadan
oo ay isla soo galeen labada ciidan markay dagaalamayeen inay qolada
koofureed oo la cayrsanaayey ay gabbaad ka ama dhufays ka dhigteen
dadkii soomaalida ahaa teendhooyinkooda. Markaa haddaan u soo laabto
mawduuca cinwaankayga oo ah dhibaatada haysata soomaalida ku nool
wadanka Yemen, taas oo aan ku soo koobi karayo illaa shan (5)
qaybood.
-
Soomaalida yemen joogta oo aan
lahayn cid u dooda xuquuqdooda .
-
Iyagoo la iska baado ama laaluush
tiro badan looga qaato xataa waxay xaq u leeyihiin.
-
Iyaga oo aan loo ogolayn inay
xataa siiyaan jinsiyad dadka labaatanka sano iyo ka badan joogay
waddanka, wax beecmushtar ahna aan ka sameyn Karin waddanka
gudihiisa oo magacoodu ku qoran yahay.
-
In dawladda xataa dadka u shaqeeya
ay dulmiso.
-
In qofka soomaaliga ah ee gala
xabsiyadooda ay jir dilaan askarta xataa qaarkood ku dhinteen.
I. Soomaalida joogta waddanka yemen
malaha cid u dooda xuquuqdooda hadday ahaan lahayd mid iyaga
dhexdooda ah ama dibadda ka ah, taasina waxay keentay in aan cidina
xil iska saarin ama aysan xaqdhawrin xataa si biniaadaminimo ku
jirto, waayo ma laha joornaal, raadiyo, ama afhayeen u hadla
xuquuqdooda ama dooda xuquuqdooda, soomaalida yemen ku nool waxaa
lagu hayaa midab takoor aan sinaba caadi u ahayn, tusaale ahaan
haddii la ay rabaan inay guri kiraystaan waxaa laga qaadaa kiro
laban laaban oo macneheedu yahay soomaalidu waxay haystaan Dollar
sidaa daraadeed waa in ay bixiyaan kiro dhabal ah, baabuurta kirada
ah ee taxiga waa la mid meeshuu qofka yemeniga ah ka qaado 100 YR.
qofka soomaaliga ah wuxuu ka qaadayaa 250 ama in ka badan waana
soomaalida kaliya oo aysan la wadaagin ajaanibka kale, taasina waxaa
laga arkay inay dadka soomaaliyeed yihiin HILIB BISIL oo qofkii soo
gaaraa meeshuu ka soo gaaro ka cuno.
II. Qofka soomaaliga ah hadduu uga
baahdo laamaha dawladda mid ka mid ah wax mucaamilo ah kama helo
illaa uu lacag bixiyo, walibana uusan helin waqtigii uu u baahnaa,
haddiisan lacag bixinna waligiis indha ma ma saarayo mucaamaladiisa
oo nin baa khaanad iska gashanaaya oo haddii uu doono dhahaaya waa
luntay ama waa la xaday oo markaas ay noqonaysaa inuu mid cusub dib
u soo bilaabo haddana intii oo kale ku qaadato inuu soo caamilo ama
soo sameeyo. Waxaa dhacday in nin soomaali ah oo shaybaariiste ah uu
ka shaqeynayey tuulo ku taalla yementa waqooyi qaybta buuralayda ah
oo Sanca looga socdo 12 saacadood oo raf ah uu baahday inuu soo
samaysto warqadda oggolaansha shaqo (work permit) hal sano ah oo ay
bixiso wasaaradda shaqada iyo arrimaha bulshada (wazaaratal camal wa
shu’uunal ijtimaaciyah), waxay ku qaadatay inuu la soo baxo
warqaddaas 6 lix bilood oo uu ka soo tagay shaqadiisii uusanna
haynin wax kale uu reerka ku masrufo, waxaa laga yaabaa kan isaga la
mid ah ee ama ciraaqiga ah ama falastiiniga ah inay ugu dhammaato
saddex maalmood ama ninka meesha iska lehi uu u soo sameeyo isagoon
shaqadiisa ka tagin, laakiin ninkaas soomaaliga ah shaqadiisii intii
uu ka soo maqnaa ayaa uu ninkii mustawsafka ama clinicga ama
bukaansocod eegtada iska lahaa cid kale keensaday, taasna waxaa u
sabab ah iyadoo la yiraahdo qofka soomaaliga lacag uusan awoodin.
III. Yementu uma ogola inay siiyaan
dhalasho caruurta waddankooda ku dhalata iyo dadka soomaalida ah ee
ku noolaa wax ka badan labaatan sano. Dastuurkooduna wuxuu dhigayaa
qofkii waddanka ku noolaada 10 sano inuu xaq u leeyahay inuu qaato
dhalashada waddanka, laakiin waa khad warqad lagu qoray (xabrun
calaa waraq) oo macneheedu yahay waa hadal afkana laga yiri
warqadna lagu qoray laakiin aan lahayn wax camal fal ah markay
noqoto dhinaca soomaalida, xataa hadda waxaa iqaamad ku jooga dadkii
soomaaliyeed ee aabayaashood ahaayeen askartii ingiriiska oo markii
horena ka faani jiray yemenimada oo iqaamad qaadan jiray markay
dawladdii soomaaliyeed burburtayna loo diiday dhalashadii illaa ay
hadda la mid yihiin kuwa qaxootiga ku ah oo aan loo tixgalinaynin
muddada dheer ee ay waddanka ku sugnaayeen iyo inay aabayaashood
waddanka u shaqeeyeen kana mid ahaa ciidamada xoogga dalka yemen,
iyo dhammaan hay’adaha kale ee dawladda, waana yementii koofureed oo
ah midda hadda laga dhawro meelaha sar sare ee dawladda lana fogeeyo
iyadoo la leeyahay waxaad tihiin dadkii damcay inay goostaan.
IV. Dawladda yementu waxay dulmisaa
dadka u shaqeeyaa ee ah macalimiinta iyo dhaqaatiirta ah ee
soomaalida ah. Gaar ahaan macalimiinta soomaalida ee wax ka dhiga
iskuulada yemen ma aysan qaadan wax lacag ah sannad dugsiyeed dhan.
Waxaa dhacday inay dawladda yementu ay safaaradda soomaalida ee
sanca ay ka codsatay inay u keento macalimiin soomaaliyeed oo dhiga
maaddada Englishka kuwaas oo ah sidii macalimiin ku imaanaysa
heshiis dhexmara laba dawladood oo kale ama contracts ama (MUCAAR).
Safaaradda soomaaliyeed macalimiintii waxaan maqlay inay u keentay
dawladda yemen, kuwii hore u joogayna ay qaar ku dartay, laguna
heshiiyey in ay shaqo bilaabaan macalimiinta soomaalidu, sidaana
macalimiintii shaqadii ku bilaabeen, markii la gaaray waqtigii
mushahar bixinta oo macalimiintu lacag qaadan lahaayeen ayaa
macalimiintii soomaalida waxaa loo soo qoray sidii ayadoo waddanka
gudihiisa laga qaatay, taasoo macneheedu yahay in ay qaataan RIYAAL
YEMENI, iyo lacag ka yar intii horay loogu heshiiyey, taasoo
sababtay inay macalimiintii soomaaliyeed diidaan inay qaataan
lacagtaas aan waafaqsanayn heshiiskii lagula heshiiyey ayna ku shaqo
tageen. Waxaa jirta in bil kasta lagu yiraahdo waxaa la idin
siinayaa lacagtii bisha soo socota, laakiin waxaan ogaaday waqtiga
aan maqaalkan qoraayo inaysan qaadan wax lacag ah ayna ku nool
yihiin dayn ay qaadanayeen sannad dhan, illaa qaarkood xataa
dukaamadii yementu u diidaan inay siiyaan wax dayn muddada
dheeraatay awgeed anigoo u malaynaya in qaarkood maanta BAKHTIGU U
XALAAL YAHAY, taas oo ka baxsan qaanuunada adduunka jira oo dhan iyo
xuquuqul insaankaba, markaa haddii ay jiri lahayd innaba wax xuquuuq
bani aadaminimo ah ayna istaahisho dawladda yemen wax laga dacweeya
maxkamadaha caalamiga ah iyo hay’adaha u dooda xuquuqda dadka
shaqeeya iyo kuwa bani’aadamka. Markaa haddii dawladdii waxaa
sameynayso maxaad ka malayn kartaa dadka shacabka dadka soomaalida
ah ee u shaqeeya, waxaa dhacda qofka soomaaliga ah in lagu qaato ama
dhaqtar ama shaybaar ama booyaaso oo markay shaqeyso bil ama laba
bilood inuu ninkii yemeniga ahaa meesha iska lahaa uu u diido
mushaharkii isagoo waliba ku cabsiinaya waan ku xirayaa iyo wax ma
taqaanid iwm.
V. Dadka soomaalida ee ku nool
waddanka yemen wax xaq dhawr ah , xushmad iyo tixgalin bani’aadanimo
midna kuma haystaan waddanka yemen waayo dad qaxooti ah raashin la
siiyo oo xeryo ku jira maahan, wax shaqo loo ogol yahay ay ku
noolaadaanna ma ahan, dalka yemen sharci uma ogola aan ka ahayn kaar
qaxooti oo taariikh uu ku dhaco leh, hadda kay haystaan wuxuu dhacay
sanadkii hore dhammaadkiisii ilaa haddana wax loo cusbooneeyey ma
jiraan, waxaa kaloo jira in askartu yementu iska qabsadaan qofka
soomaaliga ah kadibna ay lacag waydiistaan hadday ka waayaanna iska
xirta ilaa uu lacagta looga keenaayo, haddii uu xabsiyadooda galona
inay jir dilaan ay u badan tahay. Bishii hadda dhammaatay bay ahayd
markii qaar ka mid ah bogaga internetka soomaalida ay soo qorayeen
inay askarta yementu qof dumar ah oo soomaali ah koronto ku dileen
xabsiyada yementa ee magaalada sanca mid ka mid ah. Soomaalida yemen
ku nool iyo kuwa kale oo caalamka meelo badan oo ka mid ah ku nool
bay dhibaatadaas oo kale haysataa, WAANA CEELNA UMA QODNA CIDINA UMA
MAQNA, inkasta oo ay la qabaan soomaali oo dhan.
La soco qaybaha dambe oo aan kaga
hadli doonno soomaalida tahriibta yemen ku timaadda iyo dhibaha ay
la kulmaan.
Waxaa qoray Hussein Abdi.
hussein_abdi@hotmail.com
Afeef: Aragtida qoraalkan waxaa leh qoraaga ku
saxiixan
Faafin: SomaliTalk.com | June 13, 2005